Cmentarz Garnizonowy w Toruniu
Cmentarz Garnizonowy w Toruniu
Miejsce Pamięci Narodowej
Cmentarz Komunalny nr 1
ul. Grudziądzka 18/20
Opracowali w latach 2008 - 2013
Anna Gabor, Jerzy Gabor, Ryszard Wasiołek
Wstęp
Opracowanie powstało z potrzeby przybliżenia materiałów służących do poszukiwań swoich przodków, szczególnie poległych w czasie wojen światowych. Jako genealodzy doświadczyliśmy jak wielkim dobrodziejstwem jest łatwy dostęp do wszelkiego rodzaju indeksów urodzeń, ślubów i zgonów. Postanowiliśmy więc zachować od zapomnienia, uchwycić ginące i zapisać, co jeszcze istnieje na Cmentarzu Garnizonowym w Toruniu, mieście Twierdzy. To opracowanie nie jest historyczną rozprawą naukową na temat wojen i nie obejmuje analiz i studiów historycznych. Na temat tego cmentarza są już opracowania, które bardzo dobrze ilustrują tło historyczne i nawiązują do dokumentów administracyjnych mających wpływ na obecny kształt i stan cmentarza. W 2007 r. wydana została książka Magdaleny Niedzielskiej i Sylwii Grochowiny pt. „Cmentarz Garnizonowy w Toruniu”. Początkowo zamierzaliśmy jedynie opracować indeks osób pochowanych, w formie elektronicznej, pozwalającej na wyszukiwanie zmarłych według alfabetu, daty pochówków na podstawie Księgi pochowanych, która znajdowała się w Przedsiębiorstwie Usług Komunalnych. Po przepisaniu księgi i porównaniu spisu z istniejącymi na cmentarzu grobami okazało się, że wielu grobów już nie ma. Zamiast grobów z okresu I wojny światowej jest tylko obelisk. To utwierdziło nas w przekonaniu, że koniecznym jest opracowanie wyszukiwarki istniejących grobów, a także nazwisk osób pochowanych, których grobów już nie ma. Opracowanie zawiera plan cmentarza oraz indeksy poległych i zmarłych w latach 1861 - 2007. Dane pochodzą z ksiąg pochówków i inskrypcji na grobach, oraz zdjęć wszystkich grobów. Uzupełniane były danymi z Archiwum Państwowego w Toruniu.
Plan miasta z cmentarzem
Materiały źródłowe
Księga pochówków
Najstarszą księgą pochowanych „CMENTARZ KOMUNALNY NR 1 (GARNIZONOWY)” – (Begräbnis – Register) udostępniło nam Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych. Tu są zapisy z lat 1914 - 2007. W księdze brak wpisów z lat 1926 – 1937.
Zapisy w tej księdze prowadzone są ręcznie, w języku aktualnie rządzącego państwa. Tak, więc w okresach okupacji niemieckiej, w języku niemieckim (popularnie zwanym gotykiem). Dlatego wykonaliśmy zdjęcia całej księgi, żeby w razie wątpliwości byś łatwy dostęp do źródła, w celu ponownego odczytu i właściwego zinterpretowania napisu.
Przepisano 3288 nazwisk z informacjami o poległych i zmarłych i wykonano 684 zdjęć poszczególnych kart z księgi.
Karta z Księgi pochówków
Księga pochowanych i dokumenty z Urzędu Miasta.
Wydział środowiska i Zieleni Urzędu Miasta Torunia udostępnił Księgę pochowanych oraz dokumenty dotyczące mogił zbiorowych. Zawierały one karty ewidencyjne mogił, charakterystykę tych mogił i zdjęcia, a często jeszcze wykazy imienne poległych w wyniku wojen. Z księgi wykonano 78 zdjęć poszczególnych kart.
Archiwum Państwowe w Toruniu:
Plan cmentarza z roku 1926.
Spisy poległych żołnierzy w czasie I i II wojny światowej
Inwentaryzacja Cmentarza - odczyty inskrypcji z grobów i plan cmentarza
Opis cmentarza
Wchodząc na cmentarz zauważamy w centralnym miejscu, na skrzyżowaniu alej, duży krzyż pochodzący z lat 40-tych XIX wieku. Był ufundowany przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV.
Inskrypcje na grobach są w większości w języku polskim. Jest jednak kilka w języku rosyjskim. Ponieważ w Księgach pochowanych, które omawiałam wcześniej, są wpisy żołnierzy radzieckich pisane alfabetem łacińskim, przyjęliśmy zasadę wpisywania nazwisk z grobów też alfabetem łacińskim. Na pewno to ułatwi korzystanie z indeksu.
Kwatera G/11/8
Najstarsze groby (lata 1861 i 1870)są opisane w języku niemieckim. Jeden ze starych grobów (rok 1870) Kwatera G/11/5
I wojna światowa
W latach 1914 - 1918 pochowano około 1050 osób różnych narodowości z armii pruskiej. Groby się nie zachowały. Na pamiątkę poległych w I wojnie światowej wykonany jest kamienny obelisk. Jednak żołnierze armii pruskiej byli chowani tu jeszcze przez cały rok 1919, bo wielu po formalnym zakończeniu wojny w 1918 r. przebywało w Toruniu. Niektórzy byli w szpitalach. W mieście stacjonowało jeszcze wojsko niemieckie. Objęcie Torunia przez Wojsko Polskie, czyli wymiana wojsk, nastąpiła dopiero w styczniu 1920 roku.
DEN GEFALLENEN DES WELTKRIEGES 1914 – 1918
(Poległym w czasie wojny światowej 1914 – 1918) Kwatera J/6/5
Żołnierze Wojska Polskiego
Ku czci polskich żołnierzy postawiono betonowe krzyże. Na nich umieszczono tabliczki z nazwiskiem, stopniem i jednostką wojskową. Numery krzyży oznaczających poszczególnych polskich żołnierzy z mogił zbiorowych z lat 1920 – 1922 wpisane są w wyszukiwarce w uwagach.
Kwatery D1, K, R4
Obelisk, przy którym mieszkańcy Torunia składają cześć polskim żołnierzom poległym w latach 1918- 1921.
Kwatera K
Polskie lotnictwo
Mogiły zbiorowe polskich żołnierzy
Kwatera L2
52 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego. Zginęli w 1945 r. 
56 żołnierzy polskich poległych w 1939 r.Kwatera M1
22 żołnierzy 4 pułku lotniczego poległych 1.09.1939 r.Kwatera R2
Mogiły zbiorowe ludności polskiej
43 Polaków poległych w 1939 r.
Kwatera R3
Mogiły zbiorowe żołnierzy radzieckich
Żołnierze pochowani byli w większości w mogiłach zbiorowych. Wiele pojedynczych mogił zostało zlikwidowanych i założono w tych miejscach kwatery z zielenią i kwiatami oraz postawiono upamiętniający obelisk. Odbyło się to w porozumieniu z przedstawicielem Związku Radzieckiego.
żołnierzy radzieckich.
Kwatery: A2, D2, E1, M2, N
Pomniki z okresu międzywojennego i powojennego
Forma i wielkość świadczą o znaczeniu spoczywających osób, lub ich profesji. Niektóre pomniki są bardzo ciekawe pod względem artystycznym.
Ta księga życia Obywatela Ziemi Witebskiej v. Dyrektora Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego w Toruniu zamknęła się w 1932 r.
Kwatera J/10/1
Kwatera E2/1/3
Święty Michał Archanioł
Wódz Niebieskich Zastępów
Kwatera J/14/10
Pomniki dzieci
Naszą uwagę zwracają pomniki na grobach dzieci. Zawsze tak samo budzą nasze refleksje, bez względu na wielkość i formę pomników. Dlaczego one odchodzą ?...
Kwatera P2/1/20
Kwatera P2/5/7
Przemijanie...
Dane, które czerpaliśmy z inskrypcji nagrobnych mogą byś obarczone błędem. Nagrobki są często zarośnięte mchem i mimo naszych usiłowań oczyszczenia ich w celu odczytania i zrobienia zdjęcia, nie zawsze udawało się jednoznacznie ustalić nazwisko i daty. Część tablic i napisów jest już całkowicie zniszczona przez upływ czasu i warunki atmosferyczne. Pozostały tylko obmurowane zapadnięte groby bez płyty i bez napisu.
Na niektórych grobach inskrypcja stała się zupełnie nieczytelna, słaba zaprawa wapienno - cementowa zwietrzała, deszcz wypłukał płytko wyryte litery.
Kwatera R 5/3/12 – Pal żeliwny wkopany w gróbSą groby, na których pozostały jeszcze wkopane żeliwne pale z numerem grobu, ale i te przez lata się zacierają i nie ma pewności, że są wkopane we właściwym miejscu.
Plan cmentarza
W 1926 r. Niemcy wykonali w Berlinie plan cmentarza. Od tamtej pory wiele grobów zlikwidowano (1914 - 1919) i zmieniały się kilkakrotnie granice cmentarza. Przeszła II wojna światowa i potrzebne było miejsce na nowe masowe pochówki.
Powstała więc potrzeba opracowania nowego planu. Do jego sporządzenia wykorzystano aktualną mapę numeryczną prowadzoną przez Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej w Urzędzie Miasta Torunia. Przez lata kształt cmentarza zmieniał się ze względu na prowadzone wokół prace urbanistyczne i budową ulic.
Stary plan służył nam do porównania i zobrazowania, jak pokolenia jedne po drugich giną i historia nakłada warstwami ludzi i wydarzenia. Po dwudziestu latach od zakończenia jednej wojny miejsce potrzebne było dla innych żołnierzy różnych narodowości poległych na naszej ziemi.
Na nowym planie przyjęto starą numerację kwater, natomiast rzędy i groby w rzędach ponumerowano w trakcie inwentaryzacji zgodnie z obecnie istniejącym stanem.
W celu łatwiejszego odnajdywania grobów ponumerowaliśmy rzędy rosnąco w kierunku pozwalającym na odczytywanie napisów idąc przodem do lica tablic nagrobnych.
Zakończenie
W obliczu śmierci wszyscy stajemy się równi i równy jest ból pogrążonych w żałobie bliskich. Ludzie, których szczątki pochowane są w naszym mieście, często przywędrowali z dalekich stron Europy, czasem bezwzględnie wcieleni do nieprzyjacielskiej armii, i tu oddali swoje życie. Kiedyś, gdzieś daleko, jakaś matka, żona, dzieci, stary ojciec, oczy za nimi wypłakiwali. Może Żyją jeszcze ich dzieci lub wnuki i już jako staruszkowie odnajdą nazwisko i zobaczą zdjęcie mogiły. Może to będzie tabliczka symboliczna, może tablica informująca, że czyjś ojciec tu został złożony. Może ten kawałek ziemi toruńskiej stanie się święty dla jakiegoś Polaka, Włocha, Niemca, Rosjanina, Anglika, Ukraińca, Austriaka, Rumuna, Francuza, Jugosłowianina? Przez chwilę pomyślmy o tych, których szukamy, którzy może leżą gdzieś daleko na nieznanym cmentarzu. Może właśnie w tej chwili jakiś genealog amator postanowi zindeksować te mogiły i udostępnić swoją pracę dzięki życzliwości tych, którzy mogą w tym pomóc.
Na opisywanym tu cmentarzu pochowani są nie tylko żołnierze polegli w czasie wojen, ale również inni wojskowi i ich rodziny, w tym dzieci, którym wystawiono piękne pomniki lub małe niepozorne groby, a także ludzie zasłużeni dla Torunia. Na pewno z perspektywy lat te zasługi ocenimy różnie, bo różne były ustroje i różne wartości uważane za najwłaściwsze. Spoczywają tu ludzie nauki, kultury, politycy i ich rodziny. Niech nasza pamięć o tych, którzy oddawali swoje życie i siły, żebyśmy teraz mogli w wolnej Polsce żyć i tworzyć dalszy ciąg historii, będzie jak najdłuższa.
Mamy nadzieję, że zebrana i udostępniona przez nas wiedza o pochowanych na cmentarzu żołnierzach i innych zmarłych, ułatwi wielu osobom poszukującym swoich przodków dotarcie do prawdy historycznej. Może to będzie pierwszy ślad drogi wojennej członek czyjejś rodziny? Na pewno będzie to materiał przydatny do poznawania ludzkich losów i do dalszych studiów historycznych. Dla wielu badaczy historii przeszkodą w zdobyciu wiedzy tu zawartej była odległość od archiwów, od cmentarza i trudność w kopiowaniu tak dużej ilości pozycji. Dlatego zdecydowaliśmy się obecnie na udostępnienie materiału w wersji elektronicznej.
Jeżeli będzie zainteresowanie, na przykład dla celów studyjnych, do korzystania z całej bazy obrazującej stan cmentarza, łącznie z pokazaniem grobów bez napisów, zniszczonych, zatartych i umiejscowienia ich w terenie, możemy udostępnić i taką wersję. Oryginał opracowany jest w programie Excel, w celu możliwości segregowania alfabetycznie lub według daty zgonu. Są trzy odrębne bazy w innych kolorach, które dla celów porównawczych można złączyć:
1. nazwiska z Księgi pochówków (1914 - 2007)
2. nazwiska z dokumentów z Urz. Miasta (lata 1920 - 1922 i II wojna światowa)
3. inwentaryzacja grobów istniejących (stan obecny)
Źródła materiałów wykorzystanych do opracowania:
Archiwum Państwowe w Toruniu:
- Plan cmentarza z roku 1926, - Akta miasta Torunia - sygn. E 1080
- Spis poległych żołnierzy w czasie I wojny światowej – Akta miasta Torunia - sygn. E 1081
- Spis poległych żołnierzy w czasie II wojny światowej – Akta miasta Torunia - sygn. E 1078
Urząd Miasta Torunia
- Księga pochowanych żołnierzy wojny 1920-1922 i II wojny światowej
- Opisy mogił zbiorowych
- Mapa numeryczna cmentarza
Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych w Toruniu (2008 r.)
- Księga pochowanych „Cmentarz Komunalny nr 1 (Garnizonowy)” – (Begräbnis – Register)
Opracowania:
- Niedzielska M. Cmentarz Garnizonowy, Toruń 2007
Podziękowanie
Opracowanie powstało przy wsparciu i pomocy życzliwych nam osób, którym serdecznie dziękujemy:
- Panu Kazimierzowi Wuttke – za pomoc w tłumaczeniu z jęz. niemieckiego.
- Panu Witoldowi Szczuczko – za pomoc w tłumaczeniu z jęz. niemieckiego.
- Dzieciom naszym – za dbanie o sprawność komputera i korektę.
- Koleżankom i Kolegom z Kujawsko-Pomorskiego Towarzystwa Genealogicznego – za wspieranie inicjatywy.
Sposób korzystania z Wyszukiwarki Nekropolis:
1. Kliknij na Link do wyszukiwarki
2. Szukaj nazwiska
3. Pokażą się nazwiska, wybierz właściwe
4. Prośba o zdjęcie - drogą e-mailową
Link do wyszukiwarki: Nekropolis